Kachin mungkan e, “Kachin madun gawk htingnu” (Kachin Museum & Art Gallery) ngu ai, nga sai. Dai shara gaw Laiza – Hparat Panglai Laika Naura e, rai nga ai. Mi-moi, Kachin ni n galaw yu gar shi ai (n nga shi ai) bungli bungsi langai rai nga ai. Ngangkang ai amyusha madang ngu ai kawq, dai amyusha aq pratpra lai matwa ai lawnglam lamiq lamanh nah sakse sakgan, shingnip shingnar, arung arai ni hpe bai tamsawk shinggyin mahkawng madun dan ya lu ai mung, lawm nga ai. Dai bungli yiqngam gaw, “Ndai ni aq majaw Kachin gaw ndai hku, tsun shaga galaw sa wa nga ai re” ngu ai lachyum hpe mung, sakse hkam ya ai, rai nga ai. Amyusha langai htaq, rawng ra nga ai, lawm ra nga ai amyusha sutgan rai nga ai. Gawgap ra nga taw ai “Kachin amyusha nation building” hpe dangdi dangdep ai ninggun atsam marai kaji ni hte, gawsharawt dat ai lakang ninggam langai mung, rai nga gaq ai.

Kachin madun gawk htingnu hpe gawsharawt matwa ai yawshada lam langai gaw sawk dinglik (research paper) hpe lawq lawq lu galaw pruwa na matu, hpaji hparat wudat prang shara hpe ahkyen areng galaw tawn ya ai mung, rai nga gaq ai. Kachin amyusha htaq, Kachin lawnglam hpe ningshawng jawq ai sawk dinglik bungli ni grai grai galaw ra nga gaq ai. Dainih, ndai bungli bungsi ni hpe masing masa nga nga, jagumhpraw maq hkam nna hpaji hparat machyoi nga nga hte, woiawn  galaw nga ai Kachin wuhpung wuhpawng ni grak rai, n nga shi ai ngu yang mung, shut hkra gaw n rai na re. Myen amyu uphkangh magam ni, bum nga amyu masha ni ntsa e gawngbah shah lu ai mung, shanhte ni sawk dinglik (research work) hpe ayan galaw nga ai re. Gsd. UPWC hpaji machyoi ni, aten shagu research paper ni hpe galaw nna maraq shalun ra nga maq ai. Dai hpe “Maha Byuha” masing masa satlawat e, jailang nga maq ai. Kachin mungkan e, Kachin wuhpung wuhpawng malawng ni gaw la-ning mi raiwa raitim, Kachin shawa masha akyu ara aq matu, laikabuk langai mi pyi n lu ka shaprawq ai madang, rai nga gaq ai.

Kachin ni gaw ndai madang satlawat kata e Myen hte, ka-muq chyaq hkat nga ai, rai nga gaq ai. Rawt galu kaba nga sai amyusha ni, ngangkang sai amyusha ni gaw manu dan ai laikabuk ni lawq lawq hpe lu ka, lu shaprawq nga maq ai. Dai laikabuk ni yawng gaw shanhte amyusha akyu ara hpaji hparat matu hkrai, rai nga ai. Federal mi ngu ngu, awmdawm mi ngu ngu Kachin ni “amyusha gawgap lam” hpe jahkum shatsup, shangang shakang, ahkyen areng gawsharawt galaw matwa ra na yiq-ngam bungli bungsi ni, ninggam lakang ni grai nawq lawq nga gaq ai.

Kachin madun gawk htingnu hpawq hpawng hte rau, ningshawng jawq madun dan na hkyen lajang tawn ai gabaw sumlar ni gaw “Jinghpaw Hpyenla” (Kachin Soldier : Late 19th century – Early 20th century) lamang ni, rai nga ai. Dai hpang, aten numdawq hte numdawq hku nna gabaw sumlar ni pang hte pang matut madun shayan matwa na rai nga gaq ai. Gsd. – jawqjau, mayam (slavery), ridaq maka, makoi mayang, htunghking, … ni, rai nga ai. James Henry Green (1893-1975) wa dem mahkawng matwa ai sumlar ni hkrai nawq, rai nga ai. Ndai ni hpe “Royal Pavilion & Museum (UK)” deq nna bai ka-nan galaw lah wa ai Kachin arung arai ni, rai nga ai. Lawuq nah sumla ni gaw dai kaw madun na sumla nkau mi, rai nga ai.

Bai nna IIWW (Japan Majan Prat) nah Jinghpaw hpyenla photograph ni, document laili laika ni, arung arai ngam ni hpe shinggin mahkawng madun tawn lu na matu mung, myit lajang nga gaq ai. Yiq-ngam bungli kaba ai majaw, aten jahtuk lah ra ai mung, rai nga gaq ai. Ndai sakse sakgan ni gaw Kachin lamugah dailup daihpang hpe bai tsun madiq kahtap, hpungtang kashaw ngoi taw nga ya na waqhpawk kawah rai nga ai. Mi-moi prat e, Kachin ni gaw Maliq-Nmai Waqlawng Gah, Sakhkung (Dehong) – Gauligongshan Gah, Tengchong, Shadan Krung, Hpin Yang Pa – Gangngai Pa, Nhkum Krung, Gauri ni tsun laiwa sai “Damdam Diwa Nshawn Pa”, Nmau Pa, Mungmi-Sinli Gah, Myitkyina – Manmaw – Katha Ga ni, Htingnai Gah, Hugawng Pa, Pisa Gah (Northeast India) lamugah ni gaw Kachin ni gaga mama, htiq htiq htang htang, prupru shangshang, maduq nga hkrat wa ai dailup daihpang shara ni, rai nga ai. Dainih gaw achyen achyaq ahkyep alep rai taw nga sai. “Je naq magang, je mat maq magang” sheq raiwa nga ai. Shamying tawn ai amying ningsang ni mung, “je naq – je shai magang”, rai nga nga ai.

“Kachin amyusha gawgap lam” lawnglam shagu e mung, yu tawt shalai, malap mali nna nga shalai n mai mat sai satlawat kata e hpyenhprawng hpyen-yen (IDPs) prat hte, shachyaq matep nyap hkrumh nga gaq ai. Shawng deq nawt yang mung, dangh dangh nga pat; hpanglam deq ninghtang htingnut yang mung, mayuq ma-ut hkrum na tai chyaluh ang taw ai satlawat kata e galaw ra nga sai bungli bungsi ni, rai nga sai.

Ka ai – Hkangda Hkam Nyoi